ses olaylarıyla ilgili bilgiler

ses olaylarıyla ilgili bilgiler

Dil ve Ses : Dil, seslerden oluşan bir işaretler dizgesi olup duygu, düşünce ve istekleri aktarmaya yarayan araçtır
Türkçe’nin Sesleri : Kulağın duyabildiği titreşimler ses olarak adlandırılırken seslerin yazıdaki hallerine harf denir Türkçe’nin yazı dilinde 29 harf vardır Bu harfler, ses özellikleri yönünden ünlü ve ünsüz harfler olmak üzere iki grupta incelenir
Ünlüler (sesliler) :Ses yolunda herhangi bir engele uğramadan çıkan seslerdir Ünlüler tek başlarına söylenebilen, tek başlarına hece ya da sözcük olabilen seslerdir
Türkçe’de bütün ünlüler aynı değerdedir Uzun ya da kısa ünlü olmaz Bu nedenle içinde uzun ünlü bulunan sözcükler Türkçe olamaz
Ünlüler, kalın-ince, düz yuvarlak, geniş-dar olma özelliklerine göre aşağıdaki şemada olduğu biçimde gruplandırılır

Dilin Durumuna Göre
Kalın:
a, ı, o, u
İnce:
e, i, ö, ü

Dudakların Durumuna Göre
Düz:
a, e, ı, i
Yuvarlak:
o, ö, u, ü

Alt Çenenin
Durumuna Göre

Geniş:
a, e, o, ö

Dar:
ı, i, u, ü
Büyük Ünlü Uyumu :Ünlü harflerin, kalınlık-incelik yönünden uyumudur

İlk hece
Diğer heceler
a,ı,o,u
a,ı,o,u
e,i,ö,ü
e,i,ö,ü
Örnek : Uyan
kalın ağaç
ince çiçek
Uymayan
domates vücut
sürahi insan
Büyük Ünlü Uyumuyla İlgili Kurallar :
üBüyük ünlü uyumuna uymayan çok az Türkçe sözcük vardır
Örnek : ana (anne), alma (elma), kangı (hangi), karındaş (kardeş)
üBüyük ünlü uymuna aykırı sözcükler genellikle yabancı kökenlidir
Örnek : Silah, gazete, mevcut, insan
üSözcüklere eklenen ekler de genellikle bu kurala uyar Ancak Türkçe’deki altı ek büyük ünlü uyumuna uymaz
Örnek : akıl-lı, çimen-ler, çocuk-da, eviniz-de, yürü-yor, bakar-ken, akşam-ki, sabah-leyin, yeşil-imtrak, turunç-gil
üBileşik sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz Örnek : Atakule, Kadıköy
Küçük Ünlü Uyumu : Bir sözcükteki ünlülerin düzlük-yuvarlaklık yönünden uyumudur Türkçe bir sözcüğün ilk hecesinde düz ünlülerden (a,e,ı,i) biri bulunuyorsa, diğer hecelerdeki ünlülerde düz olur

İlk hece
Diğer heceler
a,e,ı,i
a,e,ı,i
Örnek : bilge, ıslak, azgın, incirler
Türkçe bir sözcüğün ilk hecesinde yuvarlak ünlülerden (o,ö,u,ü) biri bulunursa ikinci ve diğer hecelerde ya düz-geniş (a,e) ya da dar-yuvarlak (u,ü) ünlüler yer alır

İlk hece
Diğer heceler
o,ö,u,ü
a,e,u,ü
Örnek : oduncu, gülümsemek, kömürlük, öğrenci
Küçük Ünlü Uyumuyla İlgili Kurallar :
üDilimizde “o,ö” yuvarlak ünlüleri yalnızca ilk hecede kullanılabilir
Örnek : Uymayanlar : doktor, motor, otobüs
Uyanlar : üzüm, kömür, soba
üYuvarlak ünlülerden biriyle başlayarak bir hecede “a,e” düz ünlülerine geçen bir sözcük, düz ünlüden sonra düz ünlü gelir kuralına göre “ı,i” düz ünlülerine de geçebilir
Örnek : böy-le-si-ni, oy-ma-cı-lık
üTürkçe sözcüklerin öncelikle büyük ünlü uyumuna uyması gerekir Büyük ünlü uyumuna uymadığı halde küçük ünlü uyumuna uyan sözcükler Türkçe sözcük olmaz
Örnek : misafir, tasvir, kalem
üBüyük ünlü uyumuna uymayan “-ki” eki, yuvarlaşarak küçük ünlü uyumuna uyar
Örnek : dünkü, bugünkü
UYARI : İki heceli olup orta hecelerinde “b,m,v” ünsüzleri bulunan kimi Türkçe sözcükler, bu ünsüzlerin yuvarlaklaştırıcı etkisiyle küçük ünlü uyumuna aykırı düşer Örnek:
Yağmur, çamur, kabuk, tavuk, kavun

Ünsüzler (Sessizler) : Tek başlarına söylenemeyen, ancak bir ünlünün yardımıyla söylenebilen seslere ünsüz denir Türkçe’de 21 ünsüz vardır
Ünsüz Harflerin Özellikleri :
ü Türkçe’de normalden kalın ya da ince okunan bir ünsüz yoktur
Örnek : rüzgar, kagir, lazım
ü Yansımaların dışında Türkçe sözcüklerin başında “c,ğ,l,m,n,r,z” ünsüzleri bulunmaz
ü Türkçe sözcüklerde “j,f” ünsüzleri hiç kullanılmaz
Örnek : fare, jambon, jilet
ü Türkçe sözcükler iki ünsüzle başlamaz
Örnek : krem, spor, tren, plak, trafik
ü Bileşik sözcükler ve özel isimler dışında Türkçe sözcüklerde “n-b” sesleri yanyana gelmez
Örnek : İstanbul, Safranbolu, Sonbahar, Ambar, Kumbara, Perşembe
Ünsüzler çıkarılırken ses tellerinde titreşimli olmalarına karşın, kimi ünsüzlerin çıkışında titreşim olmadığı görülür Bu açıdan değerlendirildiğinde ünsüzler, sert ve yumuşak ünsüzler olmak üzere iki grupta incelenir
Ünsüz Benzeşmesi Kuralı : Sert ünsüzlerin (f,s,t,k,ç,ş,h,p) biriyşe biten sözcüklere c,d,g yumuşak ünsüzlerinden biriyle başlayan bir ek getirildiğinde, bu eklerin başındaki
C, Ç ‘ye D,T’ ye G,K’ ye dönüşür
Ünsüz sertleşmesi kuralına aykırı yazımlar yazım yanlışı yaratır
Örnek :
giriş-gen girişken
dost-dur dosttur
Arap-ca Arapça
1) Ünsüz sertleşmesi, özel adlara ve sayılara getirilen eklere de uygulanır
Örnek:Yanlış Değişim Doğru
Sinop’da “d”,”t” ‘ye Sinop’ta
Mehmet-cik “c”,”ç” ‘ye Mehmetçik
1970 ‘den “d”,”t” ‘ye 1970′ten
1923 ‘de “d”,”t” ‘ye 1923 ‘te
Örnek :
Beklediğimiz otobüs Ulus’dan kalkıp, Kızılay’dan geçecek
Bu saatte oraya çoktan varmışdır
2)Sözcük biçiminde olan de / da bağlacı, ünsüz sertleşmesi kuralından etkilenerek, te / ta biçiminde yazılmaz
Örnek : Yanlış Doğru
hiç te hiç de
olup ta olup da
3) Ünsüzlerin benzeşmesi kuralına aykırı olan bazı ekler vardır
Örnek : Yanlış Doğru
üç - ken üç - gen
çocuk - çağız çocuk - cağız
Ünsüz Yumuşaması (Değişimi) Kuralı : Bir sözcük p,ç,t,k sert ünsüzlerinden biriyle biterken, bu sözcüğe ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde, sert ünsüzler yumuşayarak;
p,b ‘ye - ç,c ‘ye - k,ğ ‘ye - t,d ‘ye dönüşür
Örnek : balık balığın
kitap kitaba
ağaç ağacı
kağıt kağıdı
Ünsüz Yumuşamasıyla İlgili Kurallar :
1) Kimi Türkçe ve Türkçe’ye girmiş sözcüklerde yumuşama görülmez
Örnek :
konut konutun (Türkçe) hilafet hilafeti (Yabancı)
taşıt taşıta (Türkçe) barikat barikatın (Yabancı)
2) Tek heceli sözcüklerde de genellikle yumuşama olmaz
Örnek : saç saçım
kaç kaça
3) Özel adların sonuna gelen p,ç,t,k set ünsüzleri yalnızca okunurken yumuşatılır Bu yumuşama yazımda gösterilmez
Örnek : Okunuş Yazılış
Ayvalığ’a Ayvalık’a
Ahmed’in Ahmet’in

Türkçe’de Meydana Gelen Ses Olayları:
Ses Düşmesi : Kimi sözcüklerin çekimlenişinde veya türeyişinde, bir sesin düştüğü görülür
a) Ünlü Düşmesi : İki heceli olan kimi sözcükler ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında ikinci hecelerinde bulunan ünlüyü düşürürler Buna orta hece düşmesi de denir
omuz um omzum oğul u oğlu
kahır ol kahrol seyir et seyret
ayır ıntı ayrıntı sıyır ık sıyrık
yalın ız yalnız yanıl ış yanlış

b) Ünsüz Düşmesi : Bazı sözcükler, çeşitli etkilerle birleşirken sözcüğün sonundaki ünsüz harf düşebilir Bu olaya ünsüz düşmesi adı verilir
yumuşak cık yumuşacık sıcak cık sıcacık
yüksek l yüksel küçük l küçül
rast gelmek rasgelmek ast teğmen asteğmen
Bazı bileşik sözcüklerin oluşumunda bir hece veya ses düşmesi meydana gelir
Ses Türemesi : Sözcükler kimi eklerle birleşirken zaman zaman araya başka yeni sesler girer Türkçe’de ses türemesi olayına fazla rastlanmaz
Ses türemesi yaratan başıca durumlar:
a) Ünlüyle biten sözcüklere, ünlüyle başlayan bir ek geldiğinde, Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana gelemeyeceği için bu ünlülerin arasına “y,ş,s,n” ünsüzlerinden uygun olan biri gelir Bu ses türemesine kaynaştırma da denir
Örnek :
oku-y-an okuyan
baba-s-ı babası
yedi-ş-er yedişer
elma-n-ın elmanın
b) Yardımcı eylemle yapılan bileşik eylemlerde ad soylu sözcükte ses türemesi görülür
Örnek : his etmek hissetmek
red etmek reddetmek
Bu sözcüklere ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde sözcüklerde aynı türeme ortaya çıkar
Örnek :
af-ı affı
had-i haddi
c) Kimi sözcükler pekiştirilirken ses türemesi meydana gelir
Örnek : yalnız yap-a-yalnız
sağlam sap-a-sağlam
dar-a-cık daracık
bir-i-cik biricik
Ses Daralması (Ünlü Daralması) : “a,e” geniş ünlüsüyle biten sözcüklere “-yor” şimdiki zaman eki getirildiğinde, bu geniş ünlüler daralıp değişerek “ı,i,u,ü” olur
Örnek : bekle-yor bekliyor
oyna-yor oynuyor
“-ma,-me” olumsuzluk ekleri de “-yor” ekiyle birleştiğinde daralarak “-mı, -mi, -mu, -mü” olur
Örnek : gelme-yor gelmiyor
bakma-yor bakmıyor
Ulama : Ünsüz harfle biten sözcüğün son ünsüz harfinin kendisinden sonra gelen ve ünlü harfle başlayan sözcüğün ilk hecesiyle birleştirilerek okunmasıdır
Örnek :
Dönülmez akşamın ufkundayız vakit çok geç
Bu son fasıldır ey ömrüm nasıl geçersen geç